Sunneklaas

Sunneklaas (of: Sunterklaas) is een traditionele en jaarlijks terugkerende gebeurtenis op Ameland. Wanneer in de rest van Nederland vooral Sinterklaas wordt gevierd, vieren de Amelanders twee avonden met elkaar Sunneklaas. Overeenkomsten met het welbekende kinderfeest zijn er niet direct. Wél zijn er andere zogeheten midwinterfeesten die elders in Europa rond deze zelfde periode gevierd worden. Nagenoeg al deze feesten en vieringen vertonen overeenkomstige elementen of gebruiken die ook terug te vinden zijn bij Sinterklaas én Sunneklaas. Zo worden ook op de andere Nederlandse én enkele Duitse Waddeneilanden varianten op Sunneklaas gevierd. In o.a. de Alpengebieden en delen van Scandinavië zijn eveneens soortgelijke tradities te vinden.

Wanneer en hoe Sunneklaas exact is ontstaan, daarover lopen de opvattingen van cultuur-deskundigen uiteen. Beweerd wordt, op basis van oude gebruiken en geloven, dat in voor-christelijke tijden al midwinterfeesten werden gevierd die in het teken stonden van het verjagen van boze geesten en demonen. Dit gebeurde in de periodes waar de dagen op hun kortst waren en de duisternis grotendeels overheerste. Bescherming tegen kwade invloeden en ongeluk stonden daarbij centraal. Daarbij waren er duidelijk taken en rollen voor jong en oud, mannen en vrouwen. Bij de viering van Sunneklaas worden óók al die elementen en rollen tot op de dag van vandaag toegepast, zij het uiteraard met een respectvolle knipoog en glimlach naar het verleden.

Ongeschreven gebruiken

Sunneklaas kent als viering dus enkele ongeschreven gebruiken. Daarbij geldt ook nog eens dat deze gebruiken per dorp weer net iets anders toegepast worden. Inwoners van Ballum kennen bijvoorbeeld niet altijd de gebruiken die tien kilometer verderop in Buren gelden. Een aantal elementen zie je echter terug in alle dorpen.

Banefegen

Mannen en jongens gaan eind van de middag bij de invallende duisternis de straat op, onherkenbaar en proberen met vereende krachten de boze geesten uit de dorpen te verdrijven. Dit wordt het ‘banefegen’ genoemd. Vrij vertaald zijn dit de wegbereiders die de straten vrij maken van kwade invloeden. Dit doen zij voor alle Sunneklaasvierende inwoners door lawaai te maken en daarbij o.a. op (buffel)hoorns te blazen. Daarbij worden ook stokken meegedragen om op de straten te tikken zodat een ieder ook hoort en weet dat de mannen in aantocht zijn en boze krachten niet schuwen. Samen staan ze sterk en samen voeren zij deze gewichtige taak uit. De vrouwen en meisjes blijven, zoals dit heel vroeger ook al ging, uit ‘veiligheid’ thuis en begeven zich niet buiten. De ramen zijn verduisterd, gordijnen gesloten zodat men niet zichtbaar is voor de geesten en demonen. Ondertussen komen de meeste vrouwen en meisjes juist voordat het banefegen start bijeen. In alle gezelligheid met elkaar maken zij alles in gereedheid voor het feest dat ná het banefegen start.

Sunneklazen

Ná het banefegen zijn dan de Sunneklazen in aantocht. De Sunneklazen (ook wel ‘Omes’ genoemd) worden dan in opengestelde huizen hartelijk ontvangen met muziek, dans, een praatje en een drankje. Alles in een gezellige en feestelijke stemming. De mannen (veelal groepen bestaande uit vrienden en bekenden van elkaar) hebben vaak wekenlang in het diepste geheim gewerkt aan de meest bijzondere en prachtige kostuums en gewaden en zijn ook nu weer onherkenbaar vermomd en gemaskerd. Vrouwen en kinderen weten vaak zelfs niet hoe en met wie hun man, zoon, broer, vader of opa verkleed gaat. Onderling weten de mannen ook niet van andere groepen mannen wat zij zullen dragen en wie achter een masker verscholen gaat. Vrienden en broers kunnen elkaar dus onherkenbaar op straat tegenkomen. Het gaat om vermomming en niet herkend worden. Dat betekent ook dat herkenning enkel mogelijk is als je elkaar dus ook echt vanuit de gemeenschap kent.

Feest van herkenning

In de westelijke dorpen, Ballum en Hollum is het gebruikelijk dat de groepen verklede mannen elkaar in het voorbij gaan op straat een stevige hand geven, (‘foesten’) vergezeld van grommend geluid door een (buffel)hoorn (‘gnorren’). Dit heeft een hele duidelijke functie: het is bedoeld om te controleren en te ontdekken wie er verschuil gaat achter het masker. Als de gegeven hand niet sterk blijkt, of niet geloofwaardig overkomt, dan wordt deze Sunneklaas extra getest door meermaals met andere Sunneklazen de hand te schudden. Dit is best een uitdaging, omdat ze dan heel sterk moeten zijn om deze  krachtmeting succesvol te doorstaan. In de oostelijke dorpen, Nes en Buren wordt de herkenning van de Sunneklazen ook wel gedaan door een hand te geven, maar is dit niet een gewoonte en wordt dit niet bij iedereen gedaan. Ook hebben de Sunneklazen in Nes en Buren vaak geen (buffel)hoorn bij zich en verdraaien zij hun stemmen om onherkenbaar te blijven.

Twee avonden Sunneklaas

Tijdens de eerste avond van Sunneklaas gaan in Hollum de jongens (vanaf 12 jaar) en mannen de straat op als Sunneklaas. Het gebruik is dat de jongens die jonger zijn dan 12 jaar én meisjes en vrouwen niet verkleed als Sunneklaas mogen gaan. Doen zij dit wel en worden ze ontdekt, dan is de traditie dat zij naar huis gebracht moeten worden en net als bij een verstopspelletje ‘af’ zijn. Hun vermomming en kostuums (pakken) moeten zij dan ook uit doen. Als er iemand betrapt wordt dan maakt deze Sunneklaas zich – onder dreiging van een tikje met de stok – rennend uit de voeten en wordt deze persoon opgejaagd naar zijn of haar huis. Jonge mannen en vrouwen die de avond doorkomen zonder herkend te worden, kunnen de rest van het jaar rekenen op extra respect.  In Ballum, Nes en Buren mogen alle jongens meedoen. In deze dorpen geldt echt ook dat de vrouwen en meisjes niet als Sunneklaas verkleed mogen gaan. Voor alle vier dorpen geldt vervolgens dat tijdens de tweede avond alleen maar de mannen van boven de 18 als Sunneklaas verkleed mogen gaan. Tijdens de tweede avond worden verder dezelfde gebruiken gehanteerd als bij de eerste avond.

Tijdens beide avonden komen groepen Sunneklazen langs in de voor Sunneklazen opengestelde huizen, voeren soms een act op en dansen met de vrouwen. Hiermee tonen de vrouwen hun respect voor de Sunneklazen en hun dankbaarheid voor de gegeven bescherming tegen boze geesten. De vrouwen weten niet met welke man zij dansen. Voor hen is het de sport om toch aan een beweging of houding hun geliefde, opa, vader, oom, broer of neef te herkennen. De mannen doen dan weer hun uiterste best niet herkend te worden door de vrouwen.

Na middernacht is er doorgaans een demasqué en weten de vrouwen ook pas of ze het wel of niet goed hebben geraden. Dit element van herkenning werkt alleen maar binnen een gemeenschap waarin mensen elkaar door en door kennen, vanuit familie of het dorpsleven. Voor het behoud van de Sunneklaastraditie is het dus belangrijk dat alleen Amelanders deelnemen. Met name dít is de reden waarom Amelanders liever niet over Sunneklaas praten, maar waardoor tegelijkertijd de traditie veelal als ‘mysterieus’ wordt bestempeld. De simpele uitleg is dat men de traditie gewoonweg wil beschermen, nú en voor toekomstige generaties. Dit betekent ook het afschermen van de traditie naar (sociale) media en buitenstaanders. Deze twee avonden in het jaar willen de Amelanders echt voor zichzelf als eilander gemeenschap houden. Een ieder wordt altijd respectvol verzocht om hier begripvol mee om te gaan.

Na het demasqué duurt het feest tot in de vroege uurtjes. Er wordt gedanst, gedronken en natuurlijk heel veel nagepraat met elkaar. Een dag na sunneklaas leeft iedereen alweer toe naar het feest van volgend jaar.